Mekong dams
Ngày 16/8 vừa qua, Lào đã chính thức khởi công đập thủy điện
Don Sahong. Theo GS, đập thủy điện trên mang ý nghĩa như thế nào đối với Lào? Lo ngại này cũng đã kéo dài được nhiều năm, kể từ khi đập
Xayaburi được khởi công. Theo Thứ trưởng Bộ Năng lượng và Mỏ của Lào – Viraphon
Viravong, từ giờ, Lào phải đặt mạnh vấn đề triển khai thủy điện. Tôi đã đi tới
Don Sahong và những làng dọc theo 17 nhánh của dòng sông này. 17 nhánh này chằng chịt và tạo nên mô hình có
đến ngàn đảo. Đây là một khu sinh thái rất đặc biệt và có một tầm lịch sử rất
quan trọng.
Từ năm 1800, nhiều đoàn thám hiểm đi dọc theo sông Mê Kông để
triển khai “đường trà”. Xuất phát từ phía đồng bằng, các đoàn này đi lên ngang
qua những nhánh sông thuộc tỉnh lỵ Mondulkiri nhưng lại bị ngăn cản khi đến
Pakse bởi thác Khone. Thác Khone hùng vĩ và có thể xem là linh hồn của vùng
Đông Nam Á. Nhưng, đập thủy điện Don Sahong lại được xây dựng ngay trong khu vực
này.
Mặc dù chính phủ Lào nói rằng đó không phải là nhánh chính
nên sẽ không gây ảnh hưởng nhiều. Tuy nhiên, theo những nghiên cứu quốc tế thì
nhánh này lại rất được chuộng bởi các loài cá, bao gồm: giống cá da đen và da
trắng. Trong đó, các loại cá da trắng là cái loài bị ảnh hưởng rất nhiều. Bởi lẽ,
đập này sẽ ngăn cản các loài cá này tiếp cận nguồn protein thuộc vùng Pakse và
các khu vực xung quanh khác.
Vì vậy, khi tôi ở Don Det và Don Khon, tôi đã đi quan sát.
Lúc đó, họ mới làm mặt bằng, các thiết bị máy móc lớn vẫn chưa được triển khai.
Ngay lúc đó, những phản ứng không chỉ của Việt Nam, mà còn của Campuchia nhận định
rằng điều này [việc xây đập] ảnh hưởng rất nhiều về nguồn cá, nguồn nước, đến
Ramsar (hay còn gọi là công viên nước ngập) ở tỉnh lỵ Stung Treng của
Campuchia.
Những quan ngại trên đã được nêu lên bởi các tổ chức quốc tế,
từ các chuyên gia quốc tế như giáo sư Newton Osborne ở tổ chức Sông ngòi Quốc tế
(International Rivers – IR). Ở Việt Nam, Mekong River Network (Mạng lưới sông
Mê Kông) cũng lên tiếng rằng đập thủy điện này có ảnh hưởng rất lớn đến môi trường,
cũng như sinh kế của hàng triệu người dân ở đồng bằng Sông Cửu Long.
Lào đã tiến hành xây dựng đập thủy điện bất chấp phản đối từ
các quốc gia ASEAN. Như vậy, GS có cho rằng hành động này sẽ ảnh hưởng đến quan
hệ ngoại giao ở bán đảo Đông Dương nói riêng và ASEAN nói chung?
Tôi nghĩ hành động này có ảnh hưởng rất tiêu cực tới quan hệ
ngoại giao khu vực. Chẳng hạn, từ trước tới nay, trong ASEAN có một điều khoản
là làm thế nào để giữ được một môi trường bền vững. Nhưng những năm gần đây,
các thành viên ASEAN lại thay đổi thái độ.
Vì vậy, tôi nghĩ các điều khoản đã được thỏa thuận trước lại
bị các thành viên này thay đổi rất nhiều. Nếu như bây giờ không có một sự đồng
thuận, một thỏa ước đặt trên một bộ nguyên tắc ứng xử chung của toàn khối với
các công cụ pháp lý mang tính ràng buộc hơn, thì các quốc gia sẽ tùy tiện tranh
giành đất đai, nguồn nước.
Khi tôi tới tỉnh Chiang Rai, tôi có gặp một người Thái. Anh
nổi tiếng vì luôn muốn giữ môi trường xanh đẹp cũng như làm sao cho con sông của
anh ta không bị những đập nước ảnh hưởng. Anh Nirat Waikeo đã thành lập tổ chức
vận động dân chúng trong vùng lên tiếng. Họ đang kiện một tổ chức mà đằng sau tổ
chức đó là một công ty lớn của Trung Quốc nhằm ngăn cản việc xây dựng một dự án
đập nước.
Như vậy, phía sau sự kiên quyết của Lào phải chăng có yếu tố
Trung Quốc?
Dự án Pak Beng sử dụng công nghệ của Trung Quốc. Don Sahong
thì chưa chắc chắn. Mega First – công ty tài trợ dự án này có trụ sở ở
Malaysia. Như đã trình bày, công nghệ thủy điện của Trung Quốc đã triển khai rất
lâu và dù họ vận hành nhưng tôi nghĩ rằng đằng sau lưng nó là một tổ chức của
Trung Quốc, sử dụng rất nhiều công nhân. Nếu Mỹ là quốc gia từng thực hiện phân
nửa các dự án đập nước trên thế giới thì một nửa phần còn lại là do các nhà thầu
Trung Quốc tiến hành.
Do đó, Trung Quốc cần rất nhiều dự án để nuôi dưỡng một khối
lượng công nhân và kỹ sư, chuyên gia khổng lồ. Nguyên nhân là do trong những
năm dưới thời Thủ tướng Ôn Gia Bảo – một kỹ sư về địa chất – ông lo ngại về tác
động của việc xây dựng các đập nước nên các tập đoàn lớn chuyên xây dựng các dự
án thủy điện bị ngưng hoạt động.
Vị Thủ tướng này cho rằng cần phải ngừng lại để tái nghiên cứu.
Chính vì vậy, đến dưới thời Chủ tịch Tập Cận Bình, khi được hoạt động trở lại,
các tập đoàn này cần rất nhiều nguồn tài chính đến từ các dự án thủy điện. Đặc
biệt là sau khi giới hạn về lượng khí nhà kính được tăng thêm 2 độ, Trung Quốc
đã lợi dụng khoảng hở này để tăng cường triển khai các dự án thủy điện. Trung
Quốc biết rõ họ không thể tiếp tục triển khai các dự án thủy điện trên các con
sông lớn ở Vân Nam như Lan Thương, Trường Giang và Nộ Giang,… Nhưng trong ngắn
hạn, các dự án này sẽ có thể giải quyết vấn đề việc làm và tài chính cho người
dân và doanh nghiệp Trung Quốc.
Báo chí đưa tin vào giữa tháng 8, chính phủ Lào vừa chính thức
tổ chức khởi công dự án thủy điện Don Sahong và chuẩn bị khởi công tiếp dự án
Pak Beng vào năm sau, Thái Lan cũng chuẩn bị một “siêu” dự án chuyển nước 4 tỉ
m3 khỏi dòng Mê Kông. Như GS đã nhắc đến sự ảnh hưởng của dự án này đến dòng Mê
Kông, ông có thể cung cấp chi tiết hơn về những ảnh hưởng mà các nước tiểu vùng
sông Mê Kông có thể gặp phải, đặc biệt là Việt Nam?
Nếu như Lào triển khai toàn bộ 12 đập nước như đã lên kế hoạch,
tôi nghĩ rằng khả năng ảnh hưởng là rất nhiều. Nó sẽ chặn nguồn nước, nguồn phù
sa và sinh kế của hàng triệu người chẳng những ở lưu vực của sông Mê Kông bên
phía Lào mà cho cả Campuchia và Việt Nam. Lẽ dĩ nhiên, Lào nói đập Pak Beng và
đập Don Sahong sẽ bán một phần năng lượng điện cho Thái Lan, Việt Nam cũng như
một phần cho Trung Quốc.
Tuy nhiên, phần lớn những đập được xây lúc này đều sử dụng
công nghệ của Trung Quốc. Những công nghệ này đã có tuổi đời rất lâu rồi. Từ
1990, họ đã triển khai đập Tam Hiệp. Hiện tại, với tình hình biến đổi môi trường
và khí thải nhà kính, thì những cái đập khổng lồ của Trung Quốc và giờ là của
Lào sẽ gây nên ảnh hưởng rất là nghiêm trọng. Mặc dù đập Don Sahong của Lào chỉ
có công suất 260MW nhưng nó sẽ chặn rất nhiều nguồn cá và các nhánh sông. Hiện
tại, chính phủ Lào tuyên bố sẽ làm những bậc thang cho cá đi ngược trở lên,
tương tự như mô hình châu Âu. Vấn đề là loài cá ở đây khác với loài cá ở châu
Âu.
Bên cạnh đó, những thẩm định này cũng đã quá cũ rồi. Chúng
ta cần những mô hình mới. Chẳng hạn, họ nói là có thể có 20% – 30% cá vượt bậc
thang để lên trở lại. Nhưng liệu sau khi vượt bao nhiêu bậc thang đó, con cá có
còn đủ khả năng sinh sản hay không? Có những câu hỏi mà khoa học chưa có câu trả
lời. Cho nên khi đập này vận hành sẽ có những lo ngại về hậu quả sẽ như thế
nào. Theo nguyên tắc, khi diễn ra các cuộc gặp gỡ giữa các nước trong tiểu
vùng, Lào phải thông báo họ sẽ làm như thế nào, cũng như cung cấp những nghiên
cứu về tác động môi trường, văn hóa, xã hội ra sao. Lào chưa bao giờ nghiêm túc
tuân thủ những điều khoản đã được đồng thuận này.
Như vậy, liệu đồng bằng sông Cửu Long có biến mất trong thời
gian không xa?
Khó có câu trả lời chính xác cho câu hỏi này. Tuy vậy, về đồng
bằng sông Cửu Long, tôi rất lo ngại trước tình trạng ngập mặn. Hiện tại, ngập mặn
đã rất nghiêm trọng. Chẳng hạn như diện tích ngập mặn ở Bến Tre, Sóc Trăng đã
lên tới 30 – 50km. Vì vậy, chúng ta cần lũ để chống mặn.
Nhưng năm nay lại không có mùa nước nổi. Thường là vào tháng
tám, mùa nước nổi sẽ diễn ra và cùng cấp lượng phù sa giúp cho đồng bằng sông Cửu
Long. Tuy nhiên, năm nay, dù có mưa nhưng chỉ phần nào chống hạn mặn chứ không đủ để dâng lên thành mùa nước nổi. Nước
nổi là vận mạng của chúng ta khi mà nó bồi đắp thêm phù sa, những chất tốt giúp
đất đai màu mỡ hơn.
Việt Nam phải có những động thái như thế nào để bảo vệ đồng
bằng sông Cửu Long?
Việt Nam hiện tại cần có hai lối hành xử :
Lối thứ nhất là phải có những phương pháp thích ứng với tình
hình hiện tại, để đương đầu với hiện tượng đó. Lối thừ hai là mình phải có một
cái mặt trận mới để làm việc với những thành viên ASEAN. Mình cần có một chiến
lược ngoại giao để đánh động tất cả. Chẳng hạn, chúng ta có thể làm việc với
Campuchia. Bởi lẽ, Campuchia là nước chịu ảnh hưởng rất nhiều từ Don Sahong.
Cùng lúc đó mình cần những người đồng minh, như Myanmar. Vì hiện tại Trung Quốc
cũng muốn đổi dòng một con sông khác gần nước này thành “cục pin”. Thêm vào đó,
Việt Nam và Lào từ trước tới giờ vẫn giữ sự hòa hiếu.
Tuy nhiên, sự hòa hiếu này cũng phải có một điều lệ là chúng
tôi rất muốn làm bạn với anh nhưng những gì anh làm bây giờ có tác hại tới
chúng tôi thế này. Những chuyên gia của Việt Nam và Lào phải ngồi lại, ông
Viravong cũng phải ngồi lại nghe xem nó sẽ ảnh hưởng rất nhiều tới an ninh sinh
kế, an ninh lương thực của chúng tôi thì chúng tôi lo sợ rằng sẽ có những diễn
biến mà chúng tôi không muốn. Nghĩa là mình vẫn phải giữ cái hòa hiếu đồng thời
mong muốn họ phải tìm cách nào để có những cái mô hình khác ngoài việc họ chỉ
nghĩ rằng đây là cách duy nhất đưa Lào ra khỏi cảnh nghèo. Sẽ có rất nhiều thiệt
hại khi đập Pak Beng triển khai. Sẽ có 6700 người di dời, 25 làng xung quanh đập
này bị ảnh hường. Bên kia sông thì có hai làng của Thái Lan. Chuyện di dời này
cũng ảnh hưởng rất nhều. Các nước lân cận cũng lo lắng.
Thứ hai, tôi thấy ASEAN đang phải đương đầu với những thách
thức mới và cần những chuyển hướng mới. Ví như ASEAN muốn có thông cáo chung
nhưng lại bị một thành viên phản đối hoài thì bây giờ mình phải im lặng hay
sao? Mặc dù là thiểu số nhưng trong hợp tác ngoại giao thì 2 người hay 3 người
vẫn phải có tiếng nói, để cho những người kia nghe mà tìm cách sống trong cái
mô hình ASEAN. Không thể nào nói là tôi sống ở vùng này còn chuyện bên anh,
chuyện bên vùng biển bên anh kệ anh thì đó là một tầm nhìn rất hạn hẹp.
Xét trường hợp Campuchia, nếu nước này nói là chuyện này
không phải chuyện của tôi thì một khi con đường biển bị chặn lại hay không có
con đường lưu thông hàng hóa thì Campuchia cũng bị ảnh hưởng. Sihanouk Ville
cũng nằm không xa lắm về biển Đông. Nhìn lại vấn đề địa chính trị thì anh nghĩ
như vậy là có những cái hạn hẹp của anh và anh chỉ nhìn một tấm hình rất nhỏ chứ
anh không nhìn được cái gì quan trọng hơn.
GS Chung Hoàng Chương, nguyên giáo sư đại học tại Tiểu bang
California (Mỹ), hiện là nghiên cứu viên cao cấp tại Trung Tâm Nghiên Cứu Quốc
Tế (SCIS), Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TP. Hồ
Chí Minh). GS. Chương dành nhiều thời gian nghiên cứu về dòng sông Mê Kông. Ông
đã có nhiều chuyến đi thực địa tại các địa phương khác nhau dọc dòng sông bắt đầu
từ thượng nguồn Trung Quốc, cũng như khảo sát các vùng miền dọc tại các tỉnh
các nước Đông Nam Á mà dòng sông đi qua. Một phiên bản của bài phỏng vấn đã được
đăng trên Thời Báo Kinh Tế Sài Gòn.
Nguồn:
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét