Nguồn: Evan Osnos, “The Cost of the Cultural Revolution,
Fifty Years Later”, The New Yorker, 06/05/2016.
Tuần tới là kỉ niệm 50 năm ngày diễn ra Cách mạng Văn hóa
Trung Quốc. Đây là cuộc cách mạng mà mức độ tàn khốc vượt xa so với những gì
đang diễn ra trong xã hội Trung Quốc ngày nay. Tuy nhiên, vẫn tồn tại những điểm
tương đồng đáng để chúng ta phân tích.
Năm 1979, ba năm sau khi cuộc Đại Cách mạng Văn hóa Vô sản kết
thúc, lãnh tụ Trung Quốc Đặng Tiểu Bình đã có chuyến công du đến Mỹ. Trong một
buổi quốc yến, ông ngồi cạnh nữ diễn viên Shirley MacLaine, người đã nói với vị
lãnh tụ rằng bản thân bà vô cùng ấn tượng với những gì mắt thấy tai nghe trong
chuyến du lịch đến quốc gia này vài năm về trước. Bà nhắc lại cuộc trò chuyện với
một nhà khoa học. Ông bày tỏ lòng biết ơn Chủ tịch Mao Trạch Đông vì đã điều
chuyển mình khỏi trường đại học về lao động tại một nông trường như Mao đã làm
với hàng triệu trí thức khác. Đặng Tiểu Bình đáp lại rằng: “Ông ta nói dối đấy”.
Ngày 16 tháng 5 tới đánh dấu kỉ niệm 50 năm ngày Cách mạng
Văn hóa chính thức bắt đầu khi Chủ tịch Mao Trạch Đông khởi xướng cuộc cách mạng
nhằm mục đích thanh trừng các thành phần phá hoại và phản động, “tìm ra các đại
diện của giai cấp tư sản đang ẩn nấp trong nội bộ Đảng, Chính phủ, quân đội, và
các lãnh địa văn hóa khác”, rồi phơi bày chúng dưới “kính viễn vọng và kính hiển
vi của Tư tưởng Mao Trạch Đông”. Đến khi Cách mạng Văn hóa chấm dứt, nó đã để lại
rất nhiều hậu quả: khoảng 200 triệu người sống tại các vùng nông thôn bị suy
dinh dưỡng kinh niên do nền kinh tế kiệt quệ; có tới hai mươi triệu người bị điều
chuyển về các vùng nông thôn; và khoảng 1,5 triệu người đã bị hành quyết hoặc bức
tử. Những lời buộc tội thường dựa trên lí lẽ rằng đương sự đã bị vẩn đục bởi
các tư tưởng của ngoại bang, bất kể có căn cứ hay không; những thư viện lưu trữ
các cuốn sách ngoại văn đã bị phá hủy, và Đại sứ quán Anh thì bị thiêu cháy. Tập
Trọng Huân – cha đẻ của Chủ tịch đương nhiệm của Trung Quốc Tập Cận Bình – cũng
đã bị lôi ra luận tội trước đám đông mà một trong các tội của ông là đã dám
dùng ống nhòm nhìn sang Tây Đức trong một chuyến công du đến Đông Đức.
Trong quá trình điều tra các hậu quả gây ra bởi Cách mạng
Văn hóa, điều khó ước lượng nhất không thể được lượng hóa một cách chính xác đến
vậy: Cuộc Cách mạng Văn hóa đã ảnh hưởng đến tinh thần của người Trung Quốc như
thế nào? Đây vẫn là một vấn đề chưa thể hoặc ít nhất là không dễ để nêu ra
tranh luận công khai. Đảng Cộng sản vẫn rất nghiêm khắc hạn chế bất kì cuộc thảo
luận nào liên quan đến giai đoạn này với nỗi lo rằng những điều đó sẽ châm ngòi
cho một cuộc xét lại toàn diện di sản của Mao cũng như vai trò của Đảng Cộng sản
trong lịch sử Trung Quốc. Trong tháng Ba vừa qua, nhằm đón đầu các động thái có
thể diễn ra trong ngày lễ kỉ niệm, Hoàn cầu Thời báo, một tờ báo của Đảng Cộng
sản đã đăng một bài xã luận nhằm cảnh cáo các “nhóm nhỏ lẻ” nhân cơ hội này tạo
ra “một sự hiểu lầm hoàn toàn rối loạn về cuộc cách mạng văn hóa”. Bài xã luận
nhắc nhở người dân rằng: “mọi cuộc thảo luận đều tuyệt đối không nên xa rời khỏi
các quyết sách chính trị và chủ trương của Đảng”.
Tuy nhiên, trong những năm gần đây, một số người đã và đang
cố gắng lật lại lịch sử và xét lại vai trò của họ trong thời kì ấy. Vào tháng Một
năm 2014, các học sinh của một trường Trung học Thực nghiệm thuộc Đại học Sư phạm
Bắc Kinh đã chính thức ngỏ lời xin lỗi tới các giáo viên của mình vì những gì họ
đã gây ra trong làn sóng bạo lực vào tháng 8 năm 1966 khi chính Hiệu phó của
trường là cô Biện Trọng Vân (Bian Zhongyun) bị các học sinh của mình đánh đập đến
chết. Nhưng những cử chỉ như vậy quả là hiếm. Thường những người ngoài cuộc khó
hiểu được vì sao những người còn sống sót sau Cách mạng Văn hóa lại thường cảm
thấy không muốn nhắc lại những trải nghiệm vốn đã thay đổi sâu sắc cuộc đời họ
đến vậy. Có một lời giải thích là các sự kiện diễn ra trong thời kỳ ấy hỗn mang
đến mức nhiều người cảm thấy mang trong mình gánh nặng kép khi vừa là kẻ tội đồ,
vừa là nạn nhân. Trước đó, Bao Pu, một tác giả trưởng thành tại Bắc Kinh nhưng
hiện sống tại Hong Kong, nói “Mọi người đều cảm thấy mình là nạn nhân. Nếu nhìn
vào họ, bạn sẽ thắc mắc rằng “Mày đã làm cái quái gì vậy? Tất cả là lỗi của người
khác? Mày không thể đổ hết mọi tội lỗi cho Mao Trạch Đông được. Đúng, ông ta có
trách nhiệm, ông ta là kẻ chủ mưu, nhưng để tàn phá toàn bộ đất nước đến mức
như vậy – thì cả một thế hệ phải nhìn nhận lại.”
Đất nước Trung Quốc ngày nay đang ở giữa một cơn sốt chính
trị được biểu hiện dưới hình thái của những động thái quyết liệt chống tham
nhũng và việc bóp nghẹt những luồng tư tưởng trái chiều. Nhưng không vì thế mà
có thể kết luận một cuộc Cách mạng Văn hóa thứ hai đang chuẩn bị được tái diễn.
Mặc dù có hàng ngàn người đã bị bắt giữ, nhưng phạm vi của những gì đang diễn
ra lại bé hơn nhiều, và những so sánh quá hời hợt tiềm ẩn nguy cơ khiến mức độ
tàn khốc của Cách mạng Văn hóa không được nhận thức một cách trọn vẹn. Ngoài
ra, còn có những khác biệt về mặt chiến thuật như: thay vì sử dụng quần chúng
nhân dân để tấn công các đối thủ trong nội bộ Đảng như Mao Trạch Đông đã từng
kêu gọi “pháo đả tư lệnh bộ” (oanh tạc các tổng hành dinh – NBT), Tập Cận Bình
sử dụng chiến lược thắt chặt sự kiểm soát nhằm củng cố nội bộ Đảng và quyền lực
của ông ta. Ông ta đã tái cơ cấu lại bộ máy lãnh đạo để đảm bảo quyền lực cao
nhất nằm trong tay mình, bóp chết tự do tư tưởng và truyền thông, rồi, lần đầu
tiên, đã truy lùng những kẻ phê phán chính phủ kể cả khi họ đang sống ngoài
Trung Hoa đại lục. Vài tháng gần đây, các cơ quan an ninh đã bắt giữ các đối tượng
này tại Thái Lan, Myanmar và Hong Kong.
Dù vậy vẫn có những điểm tương đồng sâu sắc hơn giữa giai đoạn
hiện nay với giai đoạn Tập mới trưởng thành thành một thanh niên thời Cách mạng
Văn hóa. Những tương đồng này cho thấy một số đặc điểm của hệ thống Lê-nin-nít
dười thời Mao Trạch Đông đã tồn tại dai dẳng đến mức nào. Tập, với những động
thái liên tiếp nhằm truy lùng và tiêu trừ các kẻ thù của mình, đã gợi lại câu hỏi
mà Lênin coi là quan trọng nhất: “Kto, Kovo?” -“Ai, Ai?” Nói cách khác, trong mọi
sự tương tác, vấn đề mấu chốt là phe nào thắng còn phe nào bại. Mao Trạch Đông
và thế hệ dưới thời của ông – những người lớn lên trong thời kì kham khổ, không
thể nào chấp nhận việc chia sẻ quyền lực hay chủ nghĩa đa nguyên; ông ta kêu gọi
“vạch ra chiến tuyến rõ ràng giữa chúng ta và kẻ thù”. “Ai là bạn? Ai là thù?”.
Điều này, theo lời Mao Trạch Đông là “câu hỏi quan trọng đầu tiên cần đặt ra với
bất kì cuộc cách mạng nào.” Trên nhiều phương diện, Trung Hoa ngày này khác rất
nhiều so với thời Mao Trạch Đông, nhưng riêng đối với câu hỏi trên, Tập Cận
Bình đã có rất nhiều điều giống với người tiền nhiệm của mình.
Quan niệm một mất một còn đó đang ảnh hưởng xấu đến mối quan
hệ của Trung Quốc với các quốc gia khác, bao gồm Mỹ. Ta dễ dàng bật cười khi đọc
tin rằng tháng trước để kỉ niệm “Ngày Giáo dục An ninh Quốc phòng”, chính phủ
Trung Quốc đã cho phát hành các tấm áp phích cảnh báo các nữ nhân viên làm việc
trong cơ quan hành chính nhà nước về rủi ro khi hẹn hò với người nước ngoài với
lí do là những người nước ngoài đó có thể là gián điệp. Tấm áp phích hoạt hình
có tên gọi “Tình yêu nguy hiểm” vẽ lên câu chuyện về một tình yêu không có hậu
giữa cô Tiểu Lí – một công chức đem lòng yêu anh David – một học giả nước ngoài
có mái tóc đỏ để rồi kết cục là đưa cho anh ta các tài liệu mật nội bộ.
Ngoài ra còn các tin đáng quan ngại khác như: hồi tháng Tư,
sau nhiều năm các lãnh đạo cấp cao đưa ra lời cảnh báo rằng các tổ chức phi
chính phủ có khả năng đang tìm cách đầu độc xã hội Trung Hoa bằng các luận điểm
phản động của Tây phương, Trung Quốc đã thông qua một đạo luật cho phép siết chặt
quản lý các hoạt động của họ. Đạo luật này trao thêm nhiều quyền hạn cho cảnh
sát nước này nhằm giám sát các quỹ, hội từ thiện, các tổ chức vận động chính
sách dù nhiều trong số đó đã hoạt động tại quốc gia này nhiều thập niên qua.
Nhiều tổ chức phi chính phủ đã cảnh báo rằng nếu đạo luật này được thông qua sẽ
khiến họ không thể hoạt động và họ hiện đang xem xét liệu có nên duy trì sự hiện
diện dưới các quy định mới này hay không.
Năm mươi năm sau Cách mạng Văn hóa, khi Trung Quốc một lần nữa
bị thôi thúc phải tự cách ly khỏi các ảnh hưởng ngoại bang, ta hoàn toàn có thể
cho rằng các hậu quả có thể nghiêm trọng hơn thực tế. Vào mùa thu năm nay, Nhà
xuất bản Đại học Harvard sẽ xuất bản một cuốn sách lịch sử mới có nhan đề
Unlikely Partners: Chinese Reformers, Western Economists, and the Making of
Global China [Các đối tác bất thường: Các nhà Cải cách Trung Quốc, các nhà Kinh
tế phương Tây và việc tạo dựng một Trung Quốc toàn cầu hóa] viết bởi Julian
Gewirtz, một nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Đại học Oxford. Cuốn sách ghi lại câu
chuyện ít người biết đến về việc các trí thức và lãnh đạo Trung Quốc, khi nhận
thấy nguy cơ suy sụp của nền kinh tế nước nhà vào cuối thời kì Cách mạng Văn
hóa, đã tìm đến sự trợ giúp từ các nhà kinh tế học nước ngoài nhằm tái thiết đất
nước.
Giai đoạn từ 1976 đến 1993 diễn ra một loạt các cuộc trao đổi,
hội nghị và hợp tác, khi mà các trí thức phương Tây không phải tìm cách thay đổi
Trung Quốc mà thay vào đó là giúp đỡ họ để quốc gia này tự thay đổi. Và họ có
những đóng góp không thể thiếu để giúp Trung Quốc vươn lên thành một cường quốc
kinh tế toàn cầu như ngày hôm nay. Gewirtz nói với tôi rằng:“Các nhà cầm quyền
Trung Quốc đã phụ trách quá trình này – họ đã tìm kiếm nguồn ý tưởng phương Tây
nhưng không áp dụng chúng một cách bừa bãi. Tuy vậy họ đã cởi mở đón nhận luồng
ảnh hưởng từ phương Tây để rồi thực sự đã bị ảnh hưởng sâu sắc”.“Câu chuyện lịch
sử này không nên bị quên lãng. Và vào thời điểm mà cả nền kinh tế lẫn xã hội
Trung Quốc có khả năng rơi vào trạng thái bấp bênh, thay vì cô lập tri thức và
nghi ngờ thế giới như những gì có vẻ đang diễn ra, việc quay lại thái độ cởi mở
và xây dựng quan hệ đối tác với phương Tây là cách tốt nhất để tránh bị rơi vào
một thảm họa tồi tệ khác.”
Evan Osnos là nhà báo người Mỹ. Ông tốt nghiệp ngành Khoa học
Chính trị tại Đại học Harvard và trở thành cây viết của tạp chí The New Yorker
từ năm 2008. Cuốn Age of Ambition: Chasing Fortune, Truth, and Faith in the New
China đã mang lại cho ông Giải thưởng Sách quốc gia Mỹ cho thể loại Phi hư cấu
năm 2014.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét