Phái bộ Gìn giữ Hòa bình Liên Hiệp
Quốc tại CHDC Congo (MONUSCO) vào khoảng cuối tháng 10/2013. CC/MONUSCO/Clara Padovan
Sứ mệnh gìn giữ hòa bình của Liên
Hiệp Quốc đang bị dồn vào chân tường. Trong cuộc họp của Đại Hội Đồng Liên Hiệp
Quốc tháng 09/2017, Hoa Kỳ, nước tài trợ chính, đã thông báo giảm bớt 1,3 tỉ đô
la cho ngân sách của Liên Hiệp Quốc và xác định một chính sách mới qua phát biểu
của phó tổng thống Mike Pence : “Tóm lại, khi một phái bộ sẽ đi đến thành công,
chúng ta sẽ dừng lại. Nếu nhiệm vụ đó không đạt được mục tiêu đề ra, chúng ta sẽ
điều chỉnh nó. Và nếu một phái bộ kết thúc bằng những thất bại liên tục, chúng
ta cũng sẽ ngừng”.
Theo bài viết “Gìn giữ hòa bình,
phiên bản Liên Hiệp Quốc : bắt mạch sự bất lực” trên trang The Conversation
(09/10/2017) của Thierry Vircoulon, chuyên gia về an ninh và xung đột tại châu
Phi, giảng viên trường Khoa Học-Chính Trị (Sciences Po) của Pháp, với ngân sách
7,8 tỉ đô la và 15 phái bộ gìn giữ hòa bình dường như không có hồi kết, Liên Hiệp
Quốc buộc phải giảm bớt lực lượng lính Mũ Xanh, hiện có khoảng 95.000 người.
Nhìn từ châu Phi, phương án mới
này có vẻ nguy hiểm, thậm chí là phản tác dụng vì mọi dấu hiệu bất ổn đều hội tụ
đủ tại Cộng Hòa Dân Chủ Congo (RDC), nơi tổng thống Joseph Kabila muốn tiếp tục
nắm quyền nên lùi bầu cử hết năm này sang năm khác, điều này khiến các nhóm vũ
trang huy động lực lượng ở thành phố Uvira. Trong khi đó, nước Trung Phi đang dần
tan rã, còn Mali và Nam Sudan vẫn không áp các thỏa thuận hòa bình để giải quyết
các cuộc xung đột tại chỗ vẫn chưa được áp dụng, sau hai năm ký kết.
Tuy nhiên, nghịch lý này chỉ là bề
nổi. Thực vậy, bên lề Liên Hiệp Quốc tại New York, trong nội bộ các phái đoàn
phương Tây hay trên thực địa châu Phi, không một ai tin rằng lực lượng Mũ Xanh
sẽ ngăn được một cuộc khủng hoảng mới tại CHDC Congo, giải giới các nhóm vũ
trang ở Trung Phi và buộc áp dụng các hiệp ước hòa bình tại Mali và Nam Sudan.
Theo tác giả bài viết, lý do rất đơn giản : Từ 10 năm nay, Liên Hiệp Quốc tìm
giải pháp cho các cuộc xung đột như chữa bệnh ung thư bằng phương pháp vi lượng
đồng căn (homeopathy).
Từ giải quyết xung đột đến “bình ổn” quá trình sa lầy
Cỗ máy gìn giữ hòa bình của Liên
Hiệp Quốc càng trở nên chuyên nghiệp với việc thành lập Bộ Tác Chiến Gìn Giữ
Hòa Bình, DUMP (do một đại diện của Pháp điều hành từ 20 năm nay), thì các phái
bộ lại càng sa lầy và mất dần ý nghĩa.
Tại châu Phi, những thành công cuối
cùng mà lực lượng gìn giữ hòa bình Liên Hiệp Quốc đạt được là vào đầu thế kỷ
XXI ở các nước Sierra Leone, Liberia, Burundi. Kể từ đó, các nhà lãnh đạo của
DUMP quyết định rằng các phái bộ gìn giữ hòa bình được triển khai tại châu Phi
không nhằm giải quyết xung đột, mà để “ổn định” chúng. Hiểu theo “định nghĩa”
bên ngoài hành lang Hội Đồng Bảo An, các nhiệm vụ này nhằm bảo vệ thường dân và
tái lập chính quyền Nhà Nước.
Bảo vệ thường dân được coi là nhiệm
vụ ưu tiên số một của các phái bộ gìn giữ hoà bình sau vụ thảm sát Srebrenica
(1995) và nạn diệt chủng tại Rwanda (1994), nhưng đây lại là một mục tiêu hão
huyền vì các nước cung cấp lực lượng Mũ Xanh bị chia rẽ. Tác giả Thierry
Vircoulon nhận định, trên thực tế, cái được gọi là “ổn định” đồng nghĩa với việc
sa lầy tại chỗ.
Năm 2014, người phụ trách phái bộ
gìn giữ hòa bình của Liên Hiệp Quốc tại CHDC Congo (MONUSCO) đã phải công khai
xin lỗi vì sự thụ động của lực lượng Liên Hiệp Quốc trong cuộc thảm sát tại
làng Mutarule (06/06/2014). Tại Nam Sudan, một bản báo cáo điều tra của Liên Hiệp
Quốc về các vụ đụng độ xảy ra vào tháng 07/2016 tại Juba cho thấy lính Mũ Xanh
không đáp lại những lời cầu cứu của người dân. Tại Trung Phi, hiện đang có ít
nhất một cuộc điều tra nội bộ về hành vi của lực lượng Mũ Xanh trong một vụ thảm
sát gần đây.
Bất chấp quy mô các vụ bạo động
nhắm vào người nhập cư ở gần các căn cứ của Liên Hiệp Quốc tại Nam Sudan, 15 nước
thành viên của Hội Đồng Bảo An vẫn không đạt được một tiếng nói chung trong cuộc
bỏ phiếu nghị quyết nhằm thành lập một lực lượng bảo vệ vào năm 2016 vì một số
thành viên coi việc bảo vệ thường dân là một chính sách nhân đạo, còn số khác
(đặc biệt là Nga và Trung Quốc) thì lại coi đó là ý đồ nguy hiểm chống chính phủ.
Tái lập một Nhà Nước… không tồn tại
Nhiệm vụ thứ hai của các phái bộ
“bình ổn” (hiện ở Mali, Trung Phi và CHDC Congo) là lập lại chính quyền Nhà Nước.
Cách gọi này được hiểu đơn giản là các vùng đất của nước liên quan phải do đại
diện của Nhà Nước quản lý, chứ không phải do các nhóm vũ trang nổi dậy.
Ngoài việc gây mập mờ giữa Nhà Nước
và chính phủ, cách gọi trên còn né tránh một vài thực tế chính trị-lịch sử, ví
dụ có những vùng đất chưa bao giờ nằm dưới sự quản lý của chính quyền trung
ương, như tại tây Congo, bắc Mali và Trung Phi.
Các cuộc bầu cử do cộng đồng quốc
tế tài trợ và đứng ra tổ chức một cách chóng vánh nhằm cố lấp đầy thiếu sót lịch
sử này… trong vẻn vẹn vài tuần. Trong khi đó, các vấn đề sinh tồn của các nước
này từ lúc độc lập lại bị lờ đi “một cách lịch sự” ở Liên Hiệp Quốc, nơi chỉ biết
có một nguyên tắc chính là chủ quyền của các nước, bất kể mức tồn tại thực tế
ra sao.
Phái bộ gắn liền với tai tiếng
Vì bị sa lầy nên các phái bộ lại
gây rắc rối hơn là đưa ra giải pháp, cơ chế quản lý thì có vấn đề. Một mặt, các
phái bộ trở thành cỗ máy gây tai tiếng và mất uy tín : thông tin bị bóp méo hoặc
bị che giấu về các tội ác ở Darfour (Phái bộ UNAMID/MINUAD), từ chối bảo vệ thường
dân ở Nam Sudan (Phái bộ UNMISS/MINUSS), buôn lậu và lạm dụng tình dục tại
Trung Phi và Congo (phái bộ MONUSCO và MINUSCA).
Phái bộ MONUSCO giữ kỷ lục về các
vụ lạm dụng tình dục với khoảng 2.000 cáo buộc trong vòng 12 năm, trong đó có
700 cáo buộc tại Congo. Trong khi Bộ Tác Chiến Gìn Giữ Hòa Bình, DUMP, là cỗ
máy gây tai tiếng, người ta tự hỏi tại sao ngành ngoại giao Pháp vẫn cố duy trì
cơ quan này.
Ngoài ra, các phái bộ không còn
là một nhân tố giúp thay đổi mà chỉ nhằm bảo toàn. Từ năm 1999, Liên Hiệp Quốc
chi khoảng 15 tỉ đô la cho một phái bộ gìn giữ hòa bình ở CHDC Congo nhưng vẫn
không giải giới được các nhóm vũ trang và dân chủ hóa chế độ. Đội ngũ lãnh đạo
phái bộ gần như nghiêng về phía chính quyền tại vị và thái độ trung lập của họ
nhanh chóng bị tác động vì các vụ dàn xếp nhỏ.
Đây là trường hợp tại ba nước
châu Phi trên. Các phái bộ giữ im lặng về tình trạng tham nhũng để tránh bị
chính phủ tuyên bố persona non grata (“nhân vật không được hoan nghênh”) đối với
nhân viên Liên Hiệp Quốc. Các phái bộ còn cung cấp cho ba chính phủ trên sự bảo
vệ và tính chính đáng bề ngoài được lãnh đạo các nước đó sử dụng và lạm dụng để
chống thường dân. Một trường hợp điển hình là nhờ hỗ trợ hậu cần và quân sự của
phái bộ MONUSCO, quân đội CHDC Congo đã vi phạm nhân quyền, và, vào cuối tháng
09/2017, đã đàn áp lực lượng tự vệ maï-maï ở thành phố Uvira.
Bất lực trong việc giải quyết các
xung đột, các phái bộ gìn giữ hòa bình đành "đồng hành" theo thời
gian. Các thành viên Hội Đồng Bảo An không đủ dũng cảm để bỏ phiếu rút lui (vì
thảm kịch diệt chủng Rwanda vẫn còn đó), và cũng chẳng dám trao thêm phương tiện
cần thiết và vạch ra một chiến lược thật sự để giải quyết xung đột. Sự bất lực
này vẫn được gọi một cách mĩ miều là một “giải pháp chính trị”.
Để tránh nhiệm vụ trọng tài khó
khăn, Hội Đồng Bảo An chọn một đồng thuận phủ định (không thế này, cũng chẳng
thế kia) chungquanh một “chính sách hòa bình” mà họ biết rõ là vô hiệu vì ít nhất ba
lý do :
1. Bất lực quân sự
Các phái bộ gìn giữ hòa bình
không có lực lượng quân sự, dù 95.000 lính Mũ Xanh đều mặc đồng phục, được
trang bị vũ khí, phương tiện cơ giới, trực thăng chiến đấu và thiết bị bay theo
dõi không người lái… nhưng họ không phải là lực lượng quân đội.
Trong các cuộc đàm phán kín giữa
Liên Hiệp Quốc và các nước góp quân, một số nước gay gắt thương lượng phạm vi
hoạt động phái bộ của họ, đôi khi loại cả việc sử dụng vũ lực, trong khi điều
này được quy định trong chương VII - Hiến Chương của Liên Hiệp Quốc. Một ví dụ
điển hình là lực lượng Mũ Xanh Nhật Bản rút khỏi phái bộ MINUSS dẫn đến tai tiếng
chính trị nội bộ sau đó.
Trên thực địa, người dân không hiểu
tại sao hàng nghìn người mặc quân phục được triển khai với đủ loại vũ khí mà lại
không chiến đấu. Vậy thì tăng quân số, phương tiện và ngân sách thì có ích gì
khi vẫn tồn tại một thỏa thuận ngầm cấm sử dụng ?
2. Thiếu chiến lược
Trong nhiều trường hợp, các phái
bộ Liên Hiệp Quốc không có chiến lược giải quyết khủng hoảng. Họ chỉ đóng vai
trò thay thế sự thiếu vắng biện pháp giải quyết xung đột hoặc tránh cho các cường
quốc phải gây sức ép chính trị đối với các “nước bạn hàng”.
Điều này được thể hiện rõ ở việc
sứ mệnh của các phái bộ, chỉ là bản sao chép những biện pháp đã thất bại trong
các chiến dịch trước đó ở các nước khác. Ví dụ, không bận tâm đến những điểm
khác biệt giữa các nước từ CHDC Congo đến Mali, về bản chất các cuộc xung đột
hay các tác nhân, 80% nhiệm vụ của các phái bộ MINUSCA, MONUSCO và MINUSMA là
giống nhau : chương trình giải trừ vũ khí, giải giáp và tái hòa nhập các nhóm
vũ trang, cải cách lĩnh vực an ninh, nền tư pháp quá độ, tuyên truyền nhân quyền...
3. Học thuyết lỗi thời
Nhiều nước (không chỉ có Nga và
Trung Quốc) phản đối việc áp dụng học thuyết duy trì hòa bình vào các cuộc xung
đột mới.
Theo báo cáo Capstone năm 2008, học
thuyết này không còn thích hợp với các cuộc xung đột thế kỷ XXI, vì đó không
còn là sự cạnh tranh giữa hai nước có quân đội quy ước, mà là mối đe dọa khủng
bố (ở Mali, Somali) hoặc xung đột dân tộc lịch sử (CHDC Congo, Trung Phi). Vì vậy,
giải pháp cần thiết không phải là “áp đặt hòa bình”, mà là tạo điều kiện đàm
phán hòa bình và tôn trọng các thỏa thuận hòa bình. Tại Trung Phi, Mali và Nam
Sudan, cần phải lật ngược quan hệ lực lượng trên thực địa và trừng phạt những
bên vi phạm các thỏa thuận hoà bình.
Vì giữa các thành viên Hội Đồng Bảo
An và các nước góp quân chưa có đồng thuận, nên từ nhiều năm qua, rất nhiều đề
xuất được đưa ra trong các bản báo cáo về cải cách phương pháp gìn giữ hòa bình
vẫn bị "bỏ xó".
Trên thực địa, như tại Trung Phi,
trước các vụ bạo động vi phạm thỏa thuận hòa bình và đàn áp thường dân, phái bộ
MINUSCA chỉ cảnh báo các nhóm vũ trang là “hành động của họ vi phạm nghiêm trọng
luật pháp quốc tế, nhân đạo và nhân quyền, và có thể bị coi là tội ác chiến
tranh mà họ phải hoàn toàn chịu trách nhiệm hình sự trước các định chế tư pháp
quốc gia và quốc tế có thẩm quyền”.
Trước tình trạng không lối thoát,
chính quyền Mỹ đã rút ra hệ quả và quyết định giảm đóng góp tài chính. Nguy cơ
đối với Liên Hiệp Quốc là có thể sẽ có nhiều nước đi theo con đường của Mỹ.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét