Bậc tiên tri

Lê Phú Khải

(Nhân 20 năm ngày mất của nhà văn hóa Nguyễn Khắc Viện – 10.5.1997-10.5.2017)

Sau Đại hội Đảng lần thứ VI, 1986, trả lời phỏng vấn của một tờ báo của Việt Kiều tại Pháp, Nguyễn Khắc Viện nói, đổi mới kinh tế mới được 50%, còn phải đổi mới chính trị, nếu không, sẽ trở thành nền kinh tế của bọn maphia. Bây giờ thì ai cũng thấy điều đó rõ như ban ngày!

Trước Đại hội 7, Nguyễn Khắc Viện đã gửi thư lên Trung ương, phân tích, khi tư bản hoang dã đầu tư ồ ạt vào nước ta thì chúng sẽ phá hoại môi trường, “nỗi thống khổ và thời gian không cho phép chúng ta trù trừ thỏa thuận mãi được. Đảng nên tự giải tán, giao chức năng quản lý cho nhà nước quyền làm chủ tập thể cho nhân dân”. Đảng sẽ trở thành Đảng đối lập với chính quyền (đã làm ăn với tư bản), đấu tranh để bảo vệ môi trường cho đất nước. Như thế Đảng sẽ sống mãi trong lòng dân tộc. Những gì Đảng đã làm được trước đó cho dân tộc sẽ còn mãi mãi. 

Sau bức thư gửi lên Trung ương đó, Nguyễn Khắc Viện trở thành “phần tử phản động”! Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh nói: Nước này có hai thằng Nguyễn Khắc Viện thì tan nát! Tôi ra Hà Nội thăm ông, bà Nhất, vợ ông nói với tôi: Anh Viện đã chuẩn bị sẵn một cái bị quần áo và một cái gậy... để công an gọi thì lên đường ngay! Ở quê Hà Tĩnh, người ta đồn ông đã bị bắt. Vì thế, ông về quê, tổ chức một cuộc nói chuyện ở trường cấp 1 để cải chính là... chưa bị bắt!!! 

Bây giờ tư bản hoang dã (như ông nói) phá môi trường ở sông Thị Vải, ở Bauxite Tây Nguyên, ở Formosa biển miền Trung và đang tiếp tục phá môi trường bằng những nhà máy giấy, nhà máy nhiệt điện công nghệ lạc hậu ở khắp các nơi trên đất nước ta, tôi càng thấm thía lời tiên đoán của ông Viện. Đầu năm mới, ông Tổng bí thư Đỗ Mười chúc mừng năm mới trên đài truyền hình: Chúc đồng bào năm mới làm ăn phát tài! Gặp tôi tại TP HCM ông Viện than: “Nước Pháp nêu khẩu hiệu: “Tự do - Bình đẳng - Bác ái” mà trở nên giàu có. Nếu chỉ nêu khẩu hiệu “phát tài” thì nhà báo như cậu phải bẻ cong ngòi bút mà phát tài, cô giáo phải tấn công học trò mới phát tài, thầy thuốc phải bóc lột bệnh nhân mới phát tài...”. Bây giờ xã hội Việt Nam đạo đức suy đồi, con người lấy dối trá làm lẽ sống, quan chức lập dự án cướp đất của nông dân để mau phát tài..., nghĩ đến bác Nguyễn Khắc Viện, tôi càng thấy ông nói đúng quá. Người phương Tây có câu ngạn ngữ: “Ai đúng sớm quá là sai” (Ceux qui ont raison trop tôt, ont tort.) 

Bác Viện đã đi xa 20 năm. Nếu có ai hỏi tôi về ông, tôi sẽ trả lời không chút do dự: Dự báo! Suốt đời con người này dốc toàn sức lực, trí tuệ và tâm huyết của mình để dự báo những gì sẽ đến với dân tộc. Ông không run sợ khi nói lên sự thật, nói đúng sự thật. Và ông đã phải “trả giá” cho những cái “đúng sớm quá” của mình!

Đầu tháng 5 năm 1997, ông yếu nặng, bà Nhất gọi điện vào cho tôi, nhờ tôi “khuyên” ông ăn cháo. Vì đã mấy ngày ông nhất quyết nhịn ăn để chết! Tôi hỏi vì sao? Bà Nhất nói: Ông Viện nói rằng, ông Đỗ Mười Tổng bí thư đã đến thăm nhà ông, mà ông không chết nó cũng... kỳ (!). Sau tôi được biết, do vợ con kêu khóc quá, ông chấp nhận ăn cháo, nhưng lại dặn kỹ: Đừng cho nước mắm vô cháo, vì có đạm, lâu chết lắm!!! Vài bữa sau, ông ra đi.

Viết đến đây tôi nhớ đến lời của Irina, phát thanh viên tiếng Việt đài Mátxcơva: Việt Nam có một đội ngũ trí thức đứng đầu Đông Nam Á. Các nước kia lấy đâu ra một trí thức – người đánh thức không cho xã hội ngủ – như Nguyễn Khắc Viện. Nhưng người ta quyết tâm “ngủ”, không cần ai “đánh thức”.

Ảnh Nguyễn Khắc Viện trong ngày nhận giải thưởng Grand prix de la Francophonie của Viện Hàn lâm Pháp (12/1992 và thủ bút của Nguyễn Khắc Viện (cuối thư không dùng téléphone mà dùng từ giây nói.